De maand november is, zowel in de rooms-katholieke als in de protestante traditie, de maand waarin de doden worden herdacht. Het seizoen leent zich ervoor, met vallende bladeren, koude en gure wind, kale takken. En bovendien spoedt het –kerkelijk– jaar zich naar het einde, om eind november met het begin van de advent een nieuwe start te maken.
Het is algemeen bekend onder koorzangers, dirigenten en andere musici: serieuze en droevige onderwerpen leveren mooiere muziek op dan vrolijke onderwerpen, zeker als het om vocale muziek gaat. Ook in andere kunsten (literatuur, film) lijkt dit fenomeen een rol te spelen. Veel componisten hebben dan ook hun muzikale licht laten schijnen over het thema ‘dood’, vanuit verschillende perspectieven. De selectie die Convocaal maakte voor het programma van vandaag is gebaseerd op persoonlijke voorkeur, op beschikbaarheid en op de geschiktheid voor uitvoering door een kamerkoor als het onze. Grofweg kunnen in ons programma twee verschillende soorten composities worden onderscheiden: composities met overpeinzingen over leven en dood in het algemeen, en composities die vanuit een specifieke gebeurtenis geschreven zijn.
Joseph Haydn schreef een korte canon (op eigen tekst) met als onderwerp een kleine filosofische gedachte omtrent dood en slaap, Johann Hermann Schein koos een beschouwing uit Psalm 90 voor een vijfstemmige toonzetting.
Herbert Howells verloor zijn zoon Michael in 1935 (Michael was toen negen jaar) en componeerde zijn ‘Requiem’ als nagedachtenis aan die zoon. Zijn ‘Requiem’ is samengesteld naar een persoonlijke invulling, met traditionele teksten voor begrafenissen. Weggelaten zijn verwijzingen naar de dag des oordeels, ongetwijfeld ingegeven door de persoonlijke religieuze gevoelens van de componist. Het werk werd niet vrijgegeven voor uitvoeringen tot 1980. Naast de hier uitgevoerde Engelstalige delen bevat het nog een tweetal delen in het Latijn.
Johann Christoph Bach koos een gedachte uit het boek Job voor zijn vijfstemmige motet en combineerde dat met het koraal ‘Ach wie nichtig, ach wie flüchtig’.
Thomas Tomkins werd geïnspireerd door het verhaal van David en Absalom en zijn ‘When David Heard’ is een toonzetting van de klacht van David, nadat hij gehoord heeft dat Absalom is omgekomen. In David’s verdriet proef je als het ware, en dat is natuurlijk de verdienste van Tomkins, ook het eigen aandeel in het gebeuren. Het verhaal laat zich lezen als een familiedrama.
Henry Purcell schreef de ‘Funeral Sentences’ als traditionele begrafenismuziek: beschouwingen over de sterfelijkheid van de mens (‘Man that is born of a woman’ uit het boek Job en ‘In the midst of life we are in death’) gecombineerd met een tekst vol vertrouwen in de Heer (‘Thou knowest, Lord, the secrets of our hearts’). Purcells latere zetting van ‘Thou knowest, Lord’ voor de begrafenis van Queen Mary II, vrouw van Willem van Oranje, in 1694, wordt vaker gehoord dan de hier uitgevoerde eerste versie.
Heinrich Schütz’ motet ‘Selig sind die Toten’ gebruikt een tekst uit het boek Openbaringen voor een aanvankelijk massieve, later toch doorzichtige zesstemmige compositie, die tot de top van de vroegbarokke koormuziek mag worden gerekend; retorische stijlfiguren (exclamatio), woordschildering en het vanuit verschillend perspectief (in de ene passage alles op de tel, in de tweede passage alles ook ná de tel) behandelen van tekst worden op onnavolgbare wijze ingezet in een volkomen organisch geheel, dat bovendien heerlijk is om te zingen.
Nicolas Payen’s ‘Carole, cur defles Isabellam?’ is eigenlijk een oproep aan Karel, de man van de gestorven Isabella, om haar niet te bewenen en niet te zoeken; zij leeft, is niet gestorven, maar is de bruid van God geworden. Daarmee probeert de tekstdichter eigenlijk, een positieve draai te geven aan het overlijden van Isabella, daarmee troost brengend voor de treurende weduwnaar. Wij doen ons best, het werk ook als een vrolijk muziekstuk te brengen…
Jacob Handl zocht een groot aantal moraliserende teksten uit met name de oudheid bij elkaar en componeerde daar muziek bij: in ‘Cum moritur dives’ wordt vastgesteld dat wanneer een rijk man sterft, er een drukke begrafenis volgt, terwijl bij de begrafenis van een arm man ‘slechts de één en ander’ de laatste eer komt bewijzen…
Gottfried August Homilius’ ‘Selig sind die Toten’ (zie ook boven) combineert een veel latere compositiewijze dan die van Schütz met het gebruik van een koraalmelodie (en tekst) boven de tekst uit het boek Openbaringen. “Het klinkt als Bach, heerlijk” verzuchtte één van de koorleden, en dat klopt ook wel, want hij studeerde en werkte in Leipzig in de tijd dat Bach daar ook woonde en werkte, en geldt als één van de laatste Bach-leerlingen.
Henry Fothergill Chorley nodigt in zijn tekst uit ‘te gaan naar het droomloze bed’en richt zich daarmee wellicht eerder tot de stervende dan tot de achterblijvers. Arthur Sullivan schreef er een heerlijk zingende vierstemmige romantische zetting bij en Haydn’s canon ’Verborgen ist das Ziel’ tenslotte is weer een kleine filosofische gedachte, ditmaal over de zin/het doel van het leven, verwerkt tot driestemmige canon.
Teksten kunnen op verschillende wijzen worden geïllustreerd. Allereerst hebben de componisten natuurlijk geprobeerd de teksten muzikaal te illustreren. Voor het concert van vandaag zijn er bij die muzikale illustraties ook visuele beelden gezocht. Met de foto’s die Dick van Peer maakte, proberen wij niet de gezongen teksten ‘op de voet’ te volgen. Fotograaf en dirigent zijn om de tafel gaan zitten, of eigenlijk achter de computer, om van gedachten te wisselen over de te zingen werken en de mogelijkheden van beelden daarbij. Zonder te abstract te worden wilden we ook niet te concreet zijn; de gevonden beelden zijn een persoonlijke keuze, voor ons een mogelijkheid de gezongen teksten en muziek op een andere wijze te beleven door de toevoeging van de foto’s.
Wij hopen dat voor u, luisteraar/kijker of kijker/ luisteraar, klanken en beelden een geheel kunnen vormen, een inspirerend geheel. Composities en foto’s kunnen natuurlijk ook afzonderlijk van elkaar worden genoten, maar vandaag nodigen wij u uit, de combinatie van teksten, muziek en foto’s te ondergaan. Het programma:
- proloog: Joseph Haydn [1732-1809]: ‘Tod ist ein langer Schlaf’
- Johann Hermann Schein [1586-1630]: ‘Unser Leben währet siebnzig Jahr’
- Herbert Howells [1892-1983]: delen uit Requiem [1936] a) ‘Salvator mundi’ [1] b) ‘Psalm 23’ [2] c) ‘Psalm 121’ [4] d) ‘I heard a voice from heaven’ [6]
- Johann Christoph Bach [1642-1703]: ‘Der Mensch, vom Weibe geboren’
- Thomas Tomkins [1572-1656]: ‘When David Heard’
-
Henry Purcell [1659-1695]: Funeral Sentences [1677]
a) ‘Man that is born of a woman’
b) ‘In the midst of life’
c) ‘Thou knowest Lord’ - Heinrich Schütz [1585-1672]: ‘Selig sind die Toten’
- Nicolas Payen [1512-1559]: ‘Carole cur defles Isabellam?’
- Jacob Handl [1550-1591]: ‘Cum moritur dives’ [1596]
- Gottfried August Homilius [1714-1785]: ‘Selig sind die Toten’
- Arthur Sullivan [1842-1900]: ‘The Long Day Closes’
- epiloog: Joseph Haydn [1732-1809]: 'Verborgen ist das Ziel'